पुण्याजवळील 'पुरंदर' हा छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आयुष्यातला एक महत्वाचा दुर्ग. १६४८ सालच्या मराठ्यांच्या पहिल्या लढाईपासून ते मिर्झाराजा सोबतचा पुरंदरचा तह, अशा अनेक ऐतिहासिक घडामोडी याठिकाणी शिवकाळात घडल्या. संभाजी महाराजांचा जन्मही याच किल्ल्यावर झाला. मराठ्यांची 'राजधानी' राजगड होण्यापूर्वी बराचसा कारभार याच किल्ल्यावरून होत असे. पुरंदर किल्ल्याचे तसे दोन भाग आहेत. पहिला भाग म्हणजे माची पुरंदर. या माचीतून डोंगर चढत गेल्यावर बालेकिल्ला लागतो. आणि या पुरंदरचा सोबती म्हणजे वज्रगड. १८१८ नंतर पुढे हा किल्ला इंग्रजांच्या ताब्यात गेला.
पुरंदरचा किल्ला आणि नरबळीची कहाणी
छत्रपती थोरले शाहू महाराजांना(सातारा) प्राण्यांची शिकार करण्याची आणि पाळीव प्राण्यांची देखील प्रचंड आवड होती असे अनेक पत्रांवरून दिसते. साताऱ्यास त्यांचा शिकारखानाही समृद्ध होता, त्यात बरेच प्राणी होते.
शाहू महाराज एकदा पंढरपूर भागात गेले असता तिथे त्यांनी वाघाच्या शिकारीला जायचे ठरवले, सोबत अनेक सहकारी होते, या सहकाऱ्यांमध्ये साखरोजी यादव हा तरुण नोकर सोबतीला होता. शिकारी दरम्यान वाघाचा हल्ला झाला आणि तो त्यात मारला गेला.
या दुर्दैवी घटनेनंतर शाहू महाराजांनी इ.स. १७३७ मध्ये त्याच्या वडलांना म्हणजेच केदारजी पाटील यांस कऱ्हाड प्रांतातील नाणेघोल गावातील ५ बिघा जमीन इनाम म्हणून दिली. शाहू महाराजांनी ,आपल्या सहकाऱ्यांनी दिलेले योगदान लक्षात ठेवून त्याची परतफेड करण्याची वृत्ती आणि वारसा छत्रपती शिवाजी महाराजांकडूनच घेतला असावा असे म्हणता येईल.
संदर्भ : श्री छत्रपती शाहू महाराज यांची रोजनिशी भाग १
- गणेश चिमणाजी वाड, द.बा. पारसनीस
- रोहित पवार
थोरले शाहू महाराज आणि वाघाचा हल्ला
हिंदुस्थानातील वैद्यकशास्त्र तर प्राचीन आहेच परंतु पाश्चिमात्य लोकांनी पाऊल ठेवल्यापासून या वैद्यांचे आकर्षण वाढले. युरोपातील डच , फ्रेंच , पोर्तुगीज , इंग्रज इत्यादी लोक सुरवातीला व्यापाराच्या हेतूने हिंदुस्थानात आले. या परदेशी प्रवाशांप्रमाणे मध्ययुगात अनेक परदेशी डॉक्टर येऊन गेले. जहांगीर बादशाहास सर टॉमस रो, औरंगजेबास मनुची वगैरे वैद्यांनी चांगलीच भुरळ घातली होती. सोळाव्या शतकात 'अहमदनगर' येथे बुरहान निजामशाह याचा खासगी डॉक्टर म्हणून 'गार्सीया द ओर्ता' नावाच्या डॉक्टरने बरीच वर्षे सेवा केली.
पेशव्यांच्या कारकिर्दीतही अनेक पाश्चात्य वैद्य येऊन गेल्याचे दिसते. थोरल्या बाजीरावांच्या कारकिर्दीत** डॉ.सँडी** यांचे नाव आढळते तर सवाई माधवरावाच्या काळात डॉ.फिडले आणि डॉ. क्रुसो हे पुण्यात मुक्कामास होते. या डॉक्टर फिडलेने तर सवाई माधवरावास भूगोल विषयाचे बरेच ज्ञान दिले. पेशव्यांच्या राजवाड्यात व अनेक मराठे सरदारांस ते औषधे देत असत, असे सर चार्ल्स मॅलेट यांच्या पत्रव्यव्हारावरून दिसून येते. चला तर काही उल्लेख पाहुयात -
- इतिहास संग्रह - द. बा. पारसनीस (खंड २)
- पेशवे दप्तर -४३
- पेशवेकालीन महाराष्ट्र - वा.कृ. भावे
- पेशवाईच्या सावलीत -नारायण चापेकर
- James wales in the times of Peshwa Sawai Madhavrao - डॉ . उदय कुलकर्णी- रोहित पवार
मराठ्यांच्या इतिहासात फिरंगी डॉक्टर
संपादक : चिं. ग. कर्वे ,
प्रकाशक : भारत इतिहास संशोधक मंडळ
- रोहित पवार
१३७५ रुपयात कोथरूड मध्ये घर
श्री काशी श्रेत्राबद्दल प्रत्येक हिंदूंच्या मनात प्रचंड आदरभाव आजही टिकून आहे. तिथे काही पुण्यकर्म केले तर मोक्षप्राप्ती होईल असा समज मध्ययुगातही रूढ होता.
जेव्हा मराठे काशीत पूल बांधतात...
पेशवाईचा अस्त झाल्यानंतर इंग्रजांचे राज्य असताना इंग्रजी भाषेचा प्रसार बराच झाला होता. इंग्रजी बोलणारे - ऐकणारे पुष्कळ लोक होते. बाहेरून एखादा अधिकारी आला तर तो साहजिकच इंग्रजीतुनच संबोधत असे. परंतु एक इंग्रज अधिकारी असाही होऊन गेला ज्याने पुण्यात चक्क मराठीत भाषण दिले.
"आपण येथे आल्याने आम्हास फार संतोष झाला. आपले येण्याने आपले मुलां माणसाचे व आपले रयतेचे कुशळ आम्हास कळले. आपली महाराणी मालिकामा आझम व्हिकटोरिया यांचे ठायी आपली एकनिष्ठ भक्ती असल्याचे कळून आले. या देशातील राज्यकारभार चालवणारे पुष्कळ गृहस्थ आपल्यास भेटले आणि या देशात सौख्य व आबदानी असण्याविषयी आपले महाराणी साहेबांची फार उत्कंठा आहे""आपण पुण्याहून परत जाण्यापुर्वी आपल्याशी आपल्या हिताच्या पुष्कळ गोष्टींविषयी संभाषण करण्याची आमची इच्छा आहे. विद्या म्हणजे केवळ लिहता वाचता येणे इतकेच नाही. लिहिता वाचता आल्यावाचुन व्हावे तितके विद्यासंपादन होते असे नाही. पण विद्यासंपादनास आणखीही साधने आहेत. निरनिराळी ठिकाणे पाहणे व तेथील गुणी लोकांशी संभाषण करणे हे एक आहे. कारण विद्वान असे सर्व लोक एकाच ठिकाणी आढळत नाहीत. बॉम्बे, अहमदाबाद, काशी अशी दुसरी शहरे पुष्कळ माहिती होण्यासारखी आहेत""दूरदेश पाहण्यास जावे तर खर्च लागतो परंतु आपले बरोबर जरूर तितकेच लोक घेऊन जाण्याविषयी आलिजा बहादूर शिंदे महाराज व होळकर महाराज यांचा उत्तम कित्ता आपण घेण्यासारखा आहे""पहा जर कदाचित आपल्या महाराणी साहेबांचे चिरंजीवांपैकी एकाची स्वारी येथे आली तर त्याजबरोबर त्यांचे भाषेने संभाषण करता येईल असे आपल्यामध्ये तयार असले पाहिजेत"मी तुमच्याशी येथे अगदी साधेपणाने आणि सत्य तेच बोललो, अगदी जुन्या मित्राप्रमाणे बोललो कारण गेले अनेक वर्ष मी या देशासाठी अधिकारी म्हणून प्रामाणिकपणे काम करत आलो आहे. ब्रिटिश सरकार तुमची काळजी घेण्यास बांधील आहे. धन्यवाद.
मराठीत भाषण देणारा इंग्रज
लंडनमधील औरंगजेबची तलवार
मराठा स्वराज्याचे सरखेल, आरमार प्रमुख 'कान्होजी आंग्रे' यांनी परकीय सत्तांना शह देत समुद्रावर सत्ता गाजवली. काही वर्षांपूर्वी मराठ्यांच्या लहान बोटींना नावं ठेवणारे इंग्रज पुढच्या काळात मराठ्यांसारखी जहाजे आपल्याकडे असायला हवीत असं म्हणायला लागले. यातच मराठ्यांच्या आरमाराचे यश दिसून येते.
या कान्होजी आंग्र्यांवर इंग्रज गव्हर्नर फिप्सने चाचेगिरीचा (pirates) आरोप केला, यावर कान्होजी आंग्रे यांनी अगदी समर्पक असे प्रत्युतर दिले ते वाचण्यासारखे आहे .
" दुसऱ्याच्या मालकीची वस्तु आपल्या अधीन करुन घेण्याच्या बाबतीत म्हणायचे तर, असल्या महत्वकांक्षा आपणासारख्या व्यापार्यांनी बाळगल्या नाहित का? जगाचा शिरस्ताच आहे, परमेश्वर स्वतःचे असे काहिच देत नसतो. तो एकाचे काढून दूसर्याला देतो. परमेश्वराची ही कृती चांगली कि वाईट हे कोण ठरवनार ? एक विविक्षित राजसत्ता ही हिंसा, अपमान आणि चाचेगिरी (piracy) याच्यावर चालली आहे असे म्हणणे तुमच्यासारख्या व्यापार्यांना आजिबात शोभत नाही. व चार पातशाह्यांशी झुंज देऊन छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वराज्य निर्माण केले तेव्हा याच गोष्टीचा त्यांनी अवलंब केला. आम्ही त्याच पद्धतीने सत्तेवर आहोत. खरेखोटे मानो अथवा न मानो त्यामुळेच आम्ही टिकून आहोत."
संदर्भ : दर्याराज कान्होजी आंग्रे - सदाशिव शिवदे
मुळ संदर्भ : Consultation Bombay Castle 7th august 1724
- रोहित पवार
आंग्र्यांचे इंग्रजाना उत्तर
अवघ्या महाराष्ट्राचे आराध्यदैवत 'श्रीगणेश' आणि त्याचा परंपरेनुसार होणारा उत्सव हा खरंतर साजरा करण्यासोबतच तो अभ्यासाचाही विषय आहे. नानासाहेब खासगीवाले, भाऊसाहेब रंगारी, दगडुशेठ हलवाई या मान्यवरांच्या पुढाकारातुन आणि लोकमान्य टिळकांच्या पुरस्कारातून पुण्यातुन या उत्सवाला १८९३ साली सुरवात झाली.