शिवकालीन 'सिंहस्थ'

समुद्र मंथनातून  आलेले अमृत प्राप्त करण्यासाठी देव आणि दानवांमध्ये सलग १२  दिवस युद्ध झाले. या दरम्यान हरिद्वार, अलाहाबाद, नाशिक आणि उज्जैन या चार ठिकाणी अमृताचे थेंब पडले. पुराणातील कथित कालगणनेनुसार देवतांचा एक दिवस पृथ्वीवरील एका वर्षासारखा असतो. त्यामुळे दर १२ वर्षांनी या चार ठिकाणी महाकुंभ मेळा आयोजित केला जातो. नाशिकमध्ये गोदातीरी भरणारा 'सिंहस्थ कुंभमेळा' असतो कारण तो सिंह राशीत येतो. सिंह राशीत गुरु ग्रह असताना गंगा भूतलावर प्रकटल्याने या काळाला 'सिंहस्थ' पर्व म्हटले गेले.


कुंभमेळा - नेट साभार


या पर्वकाळात अनेक आखाडे ,संप्रदाय एकत्रित येऊन विचारमंथन आणि शाहीस्नान करतात. यात मुख्यत्वेकरून नागा साधूंची संख्या जास्त दिसून येते .अतिशय जुनी परंपरा लाभलेल्या या 'सिंहस्थ पर्वाचे' उल्लेख शिवकालीन कागदपत्रातही मिळतात ते असे,

१) १५ सप्टेंबर १६२२ -
"भट जुनारदार को नासिक मालूम केले, आपण गोदातीरी स्नानसंध्या करून साहेवासी द्वा देऊन असतो. आपणास सिंहस्थ पटी दर सिंहस्थी माफ आहे. हाली सिहस्त येऊन गुदरला ते माफीचे खुर्दखत हाली पाहिजे. तरी पटी माफ असे"  (संदर्भ :पसासं १६५)

२) इ.स.१६४७ - "कारकिर्दी मलिक अंबर अमानत व जमा केले. आपण वजिराचे बंद्गीस उभे राहून महालास ताजेखान याजकडे खुर्दखत आणिले. त्याप्रमाणे आपले दुमाला केले. त्याउपरी गेला सिंहस्थ निमे कमावीस स्याहु भोसला व निमे अमल पात्स्याही दिधले. तरी मिरासी आपली आहे"   (संदर्भ :पसासं ५४१)

३) इ.स. १६५९ -
".पंढरपूर, तुळापूर, कोलापूर येथील मूर्ती काडीली. विजापुरात अली पातशाय असतां अफलखान वजिराने हे केले. मार्गशीष पंचमीस शिवाजी भोसला याने महापापी अफजलखान मारिला. मार्गशीस वदी ७ शनिवारी पनाळे घेतले. सिंहस्थ बृहस्पती आला होता." (संदर्भ :पसासं ७९९).म्हणजे शिवाजी महाराजांनी अफझलखानास मारून नंतर अवघ्या १८ दिवसांत पन्हाळा किल्ला  घेतला तेव्हा सिंहस्थ पर्व सुरु होते.


कुंभमेळा -हरिद्वार इ.स. १८५०

शिवकालीन सिंहस्थ पर्वाचा कालनिर्णय खालीलप्रमाणे -
१६२३ सप्टेंबर  ,१६३५ ऑगस्ट,
१६४७ ऑगस्ट , १६५९ जुलै,
१६७१ जुलै  ,१६८३ जून,
१६९५ मे. (संदर्भ : शि.नि. पृ - ९०)


कुंभमेळ्यात सर्वाधिक आकर्षणाचे केंद्र म्हणजे नागा साधू. वेगवेगळे संप्रदाय, परंपरा व उपासना पद्धती मानणारे हे साधू वेगवेगळ्या आखाडय़ांशी जोडले गेलेले असतात. यातील पंथांचे एकमेकांत वाद असले तरी,मात्र कुंभमेळा हा प्रकार विलक्षण नक्कीच आहे,हजारो - लाखो लोक आपल्या श्रद्धेने गंगेत स्नान करतात, अलीकडच्या काळात या कुंभमेळ्यात  परदेशी पर्यटकही मोठय़ा संख्येने  सहभागी होऊ लागले आहेत.अशा या पवित्र सिंहस्थ  कुंभमेळ्याचे उल्लेख शिवकालात आणि त्यानंतरही आढळून येतात.

- रोहित पवार


संदर्भ : 
शिवकालीन पत्रसार संग्रह खंड १
शिवाजी निबंधावली - न. चिं. केळकर ,द.वि. आपटे
मराठ्यांच्या इतिहासाची साधने - वि.का. राजवाडे








1 टिप्पणी

1 टिप्पणी :